http://www.ruv.is/frett/ad-hlusta-a-likamann-er-galdur
„Margir heimspekingar, eins og til dæmis Henry David Thoreau, hafa lagt áherslu á að úti í náttúrunni öðlumst við sjálfsþekkingu, lærum að hugsa heimspekilega, hugsa fyrir okkur sjálf. Er þetta innra landslag líkamans sameiginleg rót skapandi og gagnrýnnar hugsunar?”
Guðbjörg R. Jóhannesdóttir, umhverfisheimspekingur, veltir fyrir sér sambandi rökhugsunar og skynjunar., skrifar:
Mig langar að deila með ykkur hugleiðingum um líkamann og hugsun sem
ég setti á blað í tilefni af sýningunni Líkami, efni og rými sem opnaði
nýverið í Listasafni Reykjanesbæjar, en hluti af pistlinum sem ég flyt
ykkur í dag birtist þar í sýningarskrá. Á sýningunni er að finna verk
eftir þær Eygló Harðardóttur, Ólöfu Helgu Helgadóttur og Sólveigu
Aðalsteinsdóttur, en þær og verk þeirra gáfu mér tækifæri til að halda
áfram að hugleiða það sem ég snerti á í pistli mínum um daginn; það
hvernig við skynjum og hugsum sem líkamar í landslagi, sem líkamar erum
við alltaf að bregðast við landslaginu, sem er auðvitað ekkert annað en
efnin og rýmin sem umvefja okkur.
Að hlusta á líkamann, og hlusta á efni og rými er galdur sem við
fremjum öll á hverju augnabliki en veitum því hins vegar sjaldnast
athygli. Ef til vill veitum við því ekki athygli vegna þess að okkur
hefur verið kennt að aftengjast líkömum okkar, að gleyma þeirri
staðreynd að við erum skynjandi líkamar. Kerfin sem við ölumst upp við í
vestrænum samfélögum telja okkur trú um að rökvís hugur okkar sé
aðskilinn frá líkamanum og að öll hugsun og þekking verði til í gegnum
meðvitaða rökvísina. En þessi kerfi standa á sífellt valtari fótum, ekki
síst vegna þess að sá mannskilningur sem þau byggja á er smátt og smátt
að víkja fyrir nýjum mannskilningi. Við skiljum ekki lengur mannveruna
sem rökhugsandi huga, sjálfstæðan einstakling sem stendur utan við
umhverfi sitt og hefur stjórn á því í gegnum rökvísina, heldur skiljum
við núna að mannveran er skynjandi líkamleg tengslavera sem er
órjúfanlegur hluti af umhverfi sínu og að hugur hennar er samofin
líkamanum, rökvísin er samofin skynvísinni.
Þessi mannskilningur sýnir okkur að á hverju augnabliki erum við sem
líkamar að taka á móti áhrifum frá umhverfi okkar um leið og við höfum
áhrif á það. Einmitt núna hafa birtan, litirnir og hlutirnir í rýminu
sem ég sit í, myrkrið í rýminu fyrir utan gluggann og hljóðin sem ég
heyri hinu megin við vegginn áhrif á hvernig ég skynja mig og hugsanir
mínar hér og nú. Sömuleiðis hafa öll rými sem ég hef áður verið í, öll
hljóð sem ég hef áður heyrt, allar hugsanir sem ég hef lesið úr verkum
annarra, áhrif á það sem ég hugsa og skrifa einmitt núna. Frá því ég var
fóstur í legi móður minnar hafa lög eftir lög af því sem ég hef skynjað
í rýmunum sem ég hef dvalið í (hvort sem þau eru efnisleg eða andleg)
byggt upp heildina sem það er að vera ég og vita það sem ég veit og
hugsa það sem ég hugsa. Þetta gildir um okkur öll. Allt sem við gerum og
hugsum sprettur af því sem við höfum heyrt í kringum okkur hvort sem
við vorum að hlusta á meðvitaðan hátt eða ekki. Öll okkar þekking býr í
líkamanum sem er tenging okkar við efnin og rýmin; landslagið, sem við
höfum bundist í gegnum tíðina. Sem líkamar erum við tengslaverur.
Þegar við hugsum og sköpum getum við verið meðvituð um þetta, eða
ekki. Við getum talið okkur trú um að sem aðskildir hugar fáum við
hugmyndir eins og eldingar inn í heilann og að í kjölfarið taki við
ferli sem felur í sér að finna rétta efnið eða réttu orðin til að festa
hugmyndina í form. Við getum líka viðurkennt fyrir okkur sjálfum að
hugmyndirnar koma ekki utan frá eins og eldingar, þær koma innan frá,
uppsprettan er líkaminn og það sem hann hefur skynjað í gegnum hlustun
sína á umhverfi sitt, hvort sem sú hlustun er meðvituð eða ómeðvituð.
Hvað gerum við þegar við hlustum á meðvitaðan hátt sem líkamar á efni
og rými? Í stað þess að byrja á hugmynd til að efnisgera, byrjum við á
því að hlusta á efnið í kringum okkur og hvernig við tengjumst því í
rýminu sem við deilum með því. Við beinum allri okkar athygli að efninu,
opnum öll skynfærin, leyfum okkur að vera með efninu og rýminu sem það
skapar með okkur, og hlustum á viðbrögð líkamans og skynvísina sem í
honum býr. Rökvísin fær að draga sig í hlé um stund og við hlustum bara
með einbeittri athygli þar til eitthvað fer að hreyfast; hjartað fer að
slá hraðar, maginn tekur kipp eða fiðrildi fara að fljúga um hann og í
kjölfarið birtist þörf til að móta eitthvað, segja eitthvað, flæða saman
við efnið og leyfa því að tala í gegnum sig. Þörf til að deila því sem
maður upplifir innra með sér með öðrum þannig að þetta samtal við efnið
og rýmið fái að verða að nýju samtali við aðra líkama. Í þesskonar
hlustun býr fegurðin.
Þversögnin í þessu öllu er að við erum alltaf að hlusta, heyra, taka á
móti merkingu efnis og rýmis í gegnum líkamann – jafnvel þegar við
teljum okkur vera að byrja á hugmynd til að efnisgera er þessi hugmynd í
raun sprottin úr þessu eilífa samtali sem við eigum í við efni og rými á
hverri einustu stundu. En það er sérstakur galdur í því falin að hlusta
á meðvitaðan hátt, að taka eftir því hvernig við erum í þessu samtali,
að leyfa sér að finna fyrir skynvísinni tala í gegnum líkamann á
meðvitaðan hátt. Og það er líka sérstakur galdur falinn í því að vera
minnt á að hlusta á efni og rými á meðvitaðan og opinn hátt, að bíða
spennt eftir því hvað þau segja okkur og taka eftir því hvernig þau geta
talað á ólíkan hátt til hvers og eins okkar. Ég er minnt á að hlusta á
efni og rými t.d. þegar ég nýt fegurðar í náttúrunni eða í listaverkum,
þegar eitthvað grípur mig á þann hátt að skynjun mín opnast fyrir því að
hlusta og taka á móti merkingu, hlusta eftir því sem kemur í hug mér ef
ég geri ekkert nema að taka inn – upplifa, eða innlifa, lifa mig inn í,
þessa skynjun á þessu augnabliki.
Ég hef heyrt marga tala um reynslu af því að sköpunarkraftur og
hugmyndaflæði hafi aukist við það að dvelja í náttúrulegu landslagi eins
og t.d. því sem einkennir hálendi Íslands – landslagi sem auðveldlega
grípur skynræna athyglina. Það er ákveðin tegund skynjunar,
fagurferðileg skynjun, að skynja bara til að skynja, sem hálendið kallar
á, vegna þess að þar er svo margt að undrast, svo margt sem dregur
athyglina að skynfærunum – við þessar aðstæður stillist maður ósjálfrátt
inn á þessa tegund skynjunar.
Dæmi um þetta heyrði ég af í fyrirlestri sem sérfræðingur hjá NASA
hélt á málþingi um verndun miðhálendisins fyrir nokkrum árum. Hann sagði
okkur frá því að reglulega kæmi teymi vísindamanna frá NASA til að
dvelja á hálendi Íslands við rannsóknir sem tengjast Mars. Hann sýndi
myndir af vísindamannateyminu þar sem fólk sat úti í hrauni eða á fjalli
með skissubækur/dagbækur og virtist djúpt hugsi eða uppljómað – og
sagði okkur að það væri ótrúlegt hvað þau gerðu alltaf margar nýjar
uppgötvanir og hugsuðu vel saman þann tíma sem teymið dvaldi á hálendinu
við rannsóknir.
Það sem gerist þegar við leyfum allri athyglinni að beinast að
skynjunininni, líkamanum, er að það verður opnun inn í innra landslag
líkamans – við förum ósjálfrátt að beina athyglinni inn í líkamann. Við
förum að veita því athygli hvernig okkur líður, því að ytra landslagið
kallar fram svo sterk viðbrögð. Við byrjum þannig að beina athyglinni að
því hvernig ytra landslagið lætur okkur líða, hvernig við líðum um,
hvernig ytri form og hreyfingar hreyfa við okkur hið innra – ég nýt þess
um stund að finna hvaða áhrif það hefur á mig að sitja við þennan læk.
En þegar við hættum að veita smáatriðum athygli höldum við samt áfram að
beina athyglinni inn á við, og við byrjum að skanna innra landslag þess
hvernig okkur líður ákkúrat núna, hvað við skynjum og hvað við vitum á
þessu augnabliki, og ef til vill hvað er mikilvægt fyrir okkur á þessu
augnabliki.
Það sem gerist í þessari könnun er að þegar þetta innra rými opnast
(allt hversdagsamstur hverfur, hugurinn tæmist um stund) þá fara
hugsanir, minningar, myndir, hugmyndir að poppa upp í hugann. Allar
þessar hugsanir, minningar, myndir, mynstur getum við séð fyrir okkur
eins og setlög á setlög ofan, hárfína þræði, lag eftir lag sem vefjast
saman og liggja í líkamanum. Og hvað er í þessum setlögum? Allt sem við
höfum skynjað, jafnvel frá upphafinu í legi mæðra okkar. Þegar við fáum
innra rými til að kanna innra landslag líkamans þá fáum við tækifæri til
að skoða hvern þráð, hvert setlag fyrir sig, og það hvernig þau
tengjast. Alveg eins og þegar við göngum um landslagið og nefnum það sem
við sjáum í kringum okkur eða reynum að spá í hvað það er, hvaða sögu
það hefur að segja, þá gerum við það sama þegar við skoðum innra
landslag líkamans, við berum kannski strax kennsl á sumt sem við finnum
þar en þurfum að skoða annað nánar og heyra sögu þess.
Er þetta það sem það er að hugsa heimspekilega, hugsa fyrir sjálfan
sig, hugsa listrænt? Margir heimspekingar, eins og til dæmis Henry David
Thoreau, hafa lagt áherslu á að úti í náttúrunni öðlumst við
sjálfsþekkingu, lærum að hugsa heimspekilega, hugsa fyrir okkur sjálf.
Er þetta innra landslag líkamans sameiginleg rót skapandi og gagnrýnnar
hugsunar? Þetta er að minnsta kosti það sem við þurfum að upphefja og
veita athygli varðandi það hvernig við hugsum að mínu mati. Við hugsum
ekki bara sem aðskildir heilar, heldur sem líkamar.
Við þurfum fyrirbærafræði hugsunar, að skoða hvernig reynsla okkar af
því að hugsa er, og þegar við gerum það kemur í ljós að sem skynjandi
og hugsandi verur, erum við þannig byggð að hugsanir, minningar, myndir,
hugmyndir birtast í huganum þegar athygli okkar beinist að innra
landslagi líkamans, þetta eru viðbrögð sem við tjáum stundum þegar við
segjum upphátt hvernig eitthvað lætur okkur líða, eða skrifum niður eða
teiknum það sem við hugsum, en annars setjast þessi viðbrögð bara ósögð í
líkamann sem setlag eða þráður sem skapar heildina í því sem það er að
vera ég og vita það sem ég veit. Og þá kem ég að því hversvegna allt
þetta tal um líkamann og hugsun er mikilvægt:
Þetta er mikilvægt fyrir heimspeki vegna þess að hún hefur það
hlutverk að hugsa um hvað það er að hugsa og hún hefur það hlutverk að
taka þátt í að skapa og skýra nýjan mannskilning –hlutverk hennar er að
hugsa um heiminn, og hjálpa okkur að hugsa um okkur sjálf og heiminn.
Þetta er mikilvægt fyrir menntun af því að kerfin okkar hafa verið að
vanrækja þessa tegund skynjunar og hugsunar. Mun meiri áhersla hefur
hingað til verið lögð á rökvísi heldur en skynvísi í öllum okkar
menntakerfum, enda hafa þau byggt á mannskilningi sem gerir ráð fyrir
aðskilnaði rökvísi og skynvísi, skynsemi og tilfinninga, líkama og
hugar, manns og náttúru. En ýmislegt gæti bent til breytinga þar á.
Líkaminn og skynvísin hafa svo lengi verið vanrækt innan menntakerfa sem
og annarra kerfa, en nú virðist vera kominn tími til að beina athygli
okkar loksins að þessum djúpu rótum allrar okkar þekkingar og gilda.
Meira um það síðar.
